شاسوسا

من می خواهم برگردم به دوران خلوت خودم. من نمی خواهم دیگر کسی برای من چنگ و دندان نشان بدهد. یعنی راستش حوصله آزار دیدن را ندارم

شاسوسا

داستان هایی که «تیپ» می سازند

داستان هایی که «تیپ» می سازند

گاهی دوستی را می بینیم و پس از خداحافظی لبخند بر لب می نشانیم و با خود می گوییم «یک دن کیشوت واقعی است». و ادامه می دهیم «هنوز همان آدم چند سال قبل است و با همان ارزش ها و باورها به دنیای امروز نگاه می کند». با همان لبخند، گذشته خود و دوست مان را تماشا می کنیم و خیلی راحت پی می بریم دوره ارزش ها و باورهای چند سال قبل به سر آمده و باید طور دیگر سراغ جهان رفت.

دن کیشوت شخصیت یا قهرمانی است که دوست دارد دنیا را با ارزش هایی بسازد که عصر آن ها به پایان رسیده؛ ارزش هایی که دیگر جوابگوی دوره او نیستند و برای خود جایگزین های فراوانی پیدا کرده اند. درست به همین دلیل او دنیا را آن گونه که هست نمی بیند بلکه بر اساس باورهایی تصور می کند که وجود خارجی ندارند. او سعی دارد آرمان هایی را زنده نگه دارد که مرده اند و همین تلاش بیهوده از او انسانی می سازد که واقعیت ها را تبدیل به موهومات می کند. بخشی از این رمان نشان می دهد دن کیشوت کیست: «در آن هنگام سی تا چهل آسیای بادی در آن دشت دیدند و همین که چشم دن کیشوت به آنها افتاد به مهتر خود، سانکو، گفت: «بخت بهتر از آنچه خواست ماست کارها را رو به راه می کند. تماشا کن سانکو، هم اینک در برابر ما سی دیو بی قواره قد علم کرده اند و من در نظر دارم با همه ایشان نبرد کنم و هر چند تن که باشند همه را به درک بفرستم. با غنیمتی که از آنان به چنگ خواهیم آورد کم کم غنی خواهیم شد، چه این خود جنگی بر حق است و پاک کردن جهان از لوث وجود این دودمان کثیف در پیشگاه خداوند تعالی عبادتی عظیم محسوب خواهد شد.»

سانکو پانزا پرسید: «کدام دیو؟»

اربابش جواب داد: «همان ها که تو آنجا با بازوان بلندشان می بینی، چون در میان ایشان دیوانی هستند که طول بازوان شنان تقریباً به دو فرسنگ می رسد.»

سانکو در جواب گفت: «احتیاط کنید ارباب. آنچه ما از دور می بینیم دیوان نیستند بلکه آسیاهای بادی هستند و آنچه به نظر ما بازو می نماید پره های آسیاست که چون از وزش باد به حرکت در آید سنگ آسیا را نیز با خود می گرداند.»

دن کیشوت گفت: «معلوم است که تو از ماجراهای پهلوانی سر رشته نداری. من به تو می گویم اینها دیو هستند. اگر می ترسی کنار بکش و در آن دم که من یک تنه نبردی بی مانند و هراس انگیز با ایشان آغاز می کنم تو دعا بخوان.»

و پس از ادای این سخنان، بی توجه به نصایح مهترش سانکو، که بر سرش بانگ می زد: «ای امان! آن ها مسلماً آسیای بادی اند نه دیو»، به مرکب خود روسی نانت مهمیز می زند. دیو بودن آسیاهای بادی چنان بر لوح ضمیر دن کیشوت نقش بسته بود که نه تنها فریادهای مهترش سانکو را نمی شنید بلکه وقتی هم به نزدیک آسیاهای بادی رسید باز نتوانست به کنه حقیقت پی ببرد.

برخی قهرمانان و شخصیت های داستانی مانند دن کیشوت، از چنان قدرتی در توصیف واقعیت های بیرونی برخوردارند که تبدیل به «تیپ» می شوند و افراد بسیاری را در بر می گیرند. آنها پا از داستان بیرون می گذارند و در دنیای واقعی برای خود جای بزرگی به دست می آورند. در ادبیات کشورمان نیز شخصیت هایی را می بینیم که چنین موقعیتی پیدا کرده و در عرصه های مختلف تبدیل به «تیپ» شده اند. رستم یکی از آن شخصیت هاست. «رستم» دیگر فقط یک پهلوان نیست که در داستان فردوسی مانده باشد و بیرون نیاید. او قهرمانی شده است که در جهان بیرونی برای خود جایگاه ویژه ای پیدا کرده است. از افرادی که «زور بازو» دارند و از قدرت فراوانی برخوردارند معمولاً به «رستم» یاد می شود. بسیار شنیده ایم که «فلانی برای خود رستم است». و این یعنی اشاره به قدرت بیش از حد یک فرد به عبارت دیگر «رستم» نیز به یک «تیپ» تبدیل شده است.

می توان مثال های دیگری نیز زد. مثلاً «حاتم طایی» نیز از حد داستانی بیرون آمده و شامل افرادی می شود که به بخشندگی و سخاوت معروف هستند می گویند «و یک حاتم طایی» است و این همان نکته ای است که درباره دن کیشوت و رستم گفته شد.

می توان نمونه های دیگری هم پیدا کرد. به عنوان نمونه کسی که قصه گوی زبردستی باشد نام «شهرزاد قصه گو» را به خود می گیرد.

اما «تیپ» شدن تنها به شخصیت های داستانی محدود نمی شود. گاه یک عضو از یک شخصیت هم تبدیل به «تیپ» می شود. این قدرت یک داستان را می رساند که می تواند از عنصری کوچک یک «تیپ بسازد. در کاریکاتورها بسیار دیده ایم افرادی را که به دلیل دروغ گفتن دماغ شان دراز شده است. «دماغ دراز» دیگر صرفاً یک عضو از یک شخصیت داستانی (پینوکیو) نیست بلکه شامل تیپی از افراد است که به دروغگویی شهرت دارند. کافی است در یک کاریکاتور فردی را ببینیم که با گفتن یک جمله دماغ ش دراز شده است، این امر مفهوم خاص خود را دارد: گوینده یک دروغگوست.

همان قدر که یک عضو کوچک یا یک عنصر ناچیز داستانی می تواند شامل بخش بزرگی از انسان ها شده و یک تیپ بسازد، یک جامعه نیز که در یک داستان یا رمان به تصویر کشیده می شود می تواند چنین موقعیتی به دست آورد و وارد دنیای واقعی ما شود. به عبارت دیگر در اینجا رمان یا داستانی را شاهد هستیم که با نشان دادن یک جامعه، آن را تبدیل به تیپی از جوامع می کند. داستان معروف «1984»

برجسته ترین مثال از این مورد است. در این داستان جامعه ای به تصویر کشیده می شود که وقتی در واقعیت دقت می کنیم و نمونه هایی چون آن را پیدا می کنیم می گوییم «همان جامعه 1984 است».

در عین حال تعداد این قهرمانان زیاد نیست. از میان هزاران شخصیت داستانی که در ادبیات کلاسیک و مدرن جهان خلق شده اند تعداد اندکی پیدا می شوند که از محدوده تنگ داستان خارج و تبدیل به یک «تیپ» شده باشند. اما «تیپ» شدن تنها به شخصیت های داستانی محدود نمی شود. گاه یک عضو از یک شخصیت هم تبدیل به «تیپ» می شود.

«آدم یاد قلعه حیوانات می افتد» این هم جمله ای است که در کتاب ها و مقالات، آن را بسیار خوانده ایم و شنیده ایم. به عبارت دیگر رمان «قلعه حیوانات» نیز شامل یک «تیپ» از جریانات و حرکت هایی است که با آرمانگرایی آغاز می شوند و در نهایت در ورطه «ضد آرمان ها» غرق می شوند.

به این ترتیب می توان تیپی از افراد، جوامع، حرکت ها و جریان هایی را یافت که در داستان ها آمده اند و در دنیای واقعی نمونه هایی از آن ها یافت می شود. به عبارت دیگر نویسندگان این گونه داستان ها به دلیل قدرت فوق العاده شان در خلق و به تصویر کشیدن شخصیت ها عناصر و جوامع مورد نظر خود، توانسته اند آنها را از حصار تنگ داستانی بیرون بیاورند و به دنیای واقعی بکشانند. این «تیپ» ساختن عرصه های دیگری را نیز در بر می گیرد کم نشنیده ایم که «فلانی زندگی بوف کوری دارد». بوف کور نوعی از «نگاه». «فلسفه» و «زندگی» را به تصویر می کشد که هستی را تلخ می بیند و فلسفه اش عاری از هر گونه خوش بینی به جهان است. بوف کور نیز در اینجا تیپی از یک زندگی خاص را می سازد که برخی انسان های اطراف ما در آن غوطه می خورند. به عبارت دیگر «بوف کور» تیپی خاص از یک زندگی شده است.

اما اینکه یک «تیپ» چگونه ساخته می شود نکته ای است که به عوامل گوناگونی بستگی دارد. یکی از عوامل، محیط و شرایط فردی و اجتماعی خواننده یا مخاطب است. هر جامعه مشخصات و ویژگی های خاص خود را دارد و همین ویژگی هاست که برخی موضوعات را مهم و برجسته می سازد و برای خود الگو و نمونه ای در داستان ها می جوید طبیعی است در جامعه ای که آرمانگری ایی های غیرواقعی بینانه جای خود را به واقع بینی داده باشد کمتر شاهد آن باشیم که سخن از دن کیشوت به میان آید. نیز بعید است رمان های «1984» یا «قلعه حیوانات» در هر جامعه ای مورد نظر قرار گیرند. «دماغ پینوکیو»، «رستم» و «بوف کور» نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

اما همان گونه که گفته شد پیوند خوردن شخصیت یا جامعه ای داستانی به واقعیت های موجود، به قدرت نویسنده داستان نیز بستگی تام دارد. قدرت نویسنده در خلق یک شخصیت، عنصر داستانی، جامعه، نوع زندگی و نظایر اینها عامل تعیین کننده ای است که نباید از نظر دور داشت. در داستان هایی که تاکنون خوانده ایم شخصیت های آرمانگرا و در همان حال دور از زمان خود را بسیار دیده ایم اما هیچ یک از آن ها نتوانسته اند مانند دن کیشوف، راه به واقعیت باز کنند. همین طور است داستان هایی که به توصیف جوامعی چون 1984 یا جریاناتی چون قلعه حیوانات یا زندگی هایی چون بوف کور پرداخته اند. اما هیچ گاه نتوانسته اند مانند این داستان ها یک «تیپ» بسازند.

نکته مهم دیگر در بحث «تیپ» سازی، تغییری است که این موضوع در روند تاریخ ادبیات داشته است. ادبیات کلاسیک و ادبیات مدرنی که متعلق به دو سه قرن گذشته است بیشتر «قهرمان» و «شخصیت» پرورانده اند اما هر چه جلوتر می آییم «شخصیت» و «قهرمان» جای خود را به «جامعه» و «نوع زندگی» داده اند. رستم یا حاتم طایی متعلق به ادبیات کلاسیک ماست و دن کیشوت متعلق به چند قرن قبل است اما وقتی به قرن بیستم می رسیم «شخصیت» و «قهرمان» بسیار کمتر تبدیل به «تیپ» می شوند و متقابلاً این «جامعه» یا فراتر از آن، «زندگی» است که این جایگاه را به دست می آورد.

در توضیح این پدیده می توان به گریز داستان های امروزی از «قهرمان» سازی اشاره کرد. اگر ادبیات کلاسیک یا ادبیاتی که در ابتدای عصر مدرن نوشته شده بر «قهرمان» تکیه داشت و تمام بار داستان بر دوش این عنصر گذاشته می شد، ادبیات امروز دیگر شاهد «قهرمان» نیست. اصولاً در داستان های امروزی کمتر به «قهرمان» می رسیم و اگر نگوییم عصر قهرمان ها به سر آمده باید گفت امروزه دوره ای است که داستان ها شخصیت های فراوانی را در خود جای داده اند که هیچ یک قهرمان نیستند. برعکس، این جامعه با زندگی است که نقش اصلی را در داستان پیدا کرده و قهرمان ها را به عقب رانده است. لوسین گلدمن در کتاب خود «جامعه شناسی ادبیات» اعتقاد دارد هر چه زمان می گذرد ادبیات از قهرمان تهی می شود تا جایی که در داستان پست مدرن دیگر به بی قهرمانی می رسیم به گونه ای که اصولاً انسان نقشی در داستان ایفا نمی کند. به نظر او در داستان پست مدرن، انسان همان و هم طراز با «اشیا» می شود که خود به معنای بی قهرمانی است. او با استفاده از نظریه لوکاج مبنی بر «شیء زدگی انسان»، به تحلیل داستان و روندی که در عصر مدرن طی کرده پرداخته و معتقد است داستان های امروزی دیگر قهرمان ندارند.

به هر تقدیر می توان گفت برخی داستان ها و نویسندگان شان، چه در خلق قهرمان با شخصیت و چه در خلق جامعه و زندگی، توانسته اند واقعیت های اطراف ما را به خوبی نشان دهند و تبدیل به «تیپ» شوند. باید گفت قدرت ادبیات یک کشور و نویسندگانش را باید در خلق چنین شخصیت ها زندگی و جوامع چیست. ادبیاتی که بتواند چنین نقشی در جهان امروز پیدا کند بی تردید توانسته است جهان مخاطب خود را به خوبی بشناسد.

منبع: سینما و ادبیات (شماره 29) - محمدهاشم اکبربانی

مهدی 1391/08/14 ساعت 17:59