شاسوسا

شاسوسا

من می خواهم برگردم به دوران خلوت خودم. من نمی خواهم دیگر کسی برای من چنگ و دندان نشان بدهد. یعنی راستش حوصله آزار دیدن را ندارم
شاسوسا

شاسوسا

من می خواهم برگردم به دوران خلوت خودم. من نمی خواهم دیگر کسی برای من چنگ و دندان نشان بدهد. یعنی راستش حوصله آزار دیدن را ندارم

تداوم برخی آیین های کهن سوگواری در ایران امروز

تداوم برخی آیین های کهن سوگواری در ایران امروز

کرباسیان، ملیحه


چکیده: آیین های سوگواری به عنوان بازتاب پنهان ترین خواست ها و باورهای بشری، به خوبی از حفظ و پیوند باورهای گوناگون هر قوم در طول تاریخ خبر می دهند؛ و بدین سان، در شمار مهم ترین نمودهای هویّت اجتماعی اقوام هستند. این گفتار با پی جویی هسته اصلی شماری از این آیین ها در آموزه های زردشتی و سامی و حتّی پیشا زردشتی، می کوشد نشان دهد که چگونه به رغم آنکه خاستگاه اصلی آنها فراموش شده است، امّا همچنان در رفتارها و باورهای اجتماعی مذهبی ایرانیان حضور دارند.

کلیدواژه ها: آیین های سوگواری، مراسم ختم، خیرات، پذیرایی از عزاداران، دفن مرده پیش از غروب، زیارت قبور، آیین زردشت، آیین مندائی، سکاها، اوستا و متون پهلوی.

تاریخ اجتماعی بشر آکنده از آیین ها و مراسمی است که انسان کوشیده است به کمک آنها زندگی خود را غنا بخشد. در پس این آیین ها می توان هراس ها، امیدها و آرزوهای آدمی را دریافت. آیین ها از مهمترین نمودهای هویّت اجتماعی اقوام هستند و به ما می نمایانند که هر قوم به زندگی چگونه می نگرد و به کدام مسائل اهمیّت می دهد. در این میان، آیین های سوگواری از آنجا که بازتاب پنهان ترین خواست ها و باورهای بشری هستند و در طول تاریخ، از روزگاران کهن تاکنون تداوم خود را حفظ کرده اند، برای نشان دادن چگونگی حفظ و پیوند باورهای گوناگون نزد هر قوم مجال مناسبی برای پژوهشند.

امروزه در ایران اسلامی به مناسبت درگذشت اقوام و نزدیکان، آیین ها و مراسمی

______________________________

1 کارشناس ارشد فرهنگ و زبان های باستان.

برپا می گردد که تحت عنوان آیین های سوگواری و مراسم ختم شناخته شده اند. مراسمی که نسل اندر نسل و پیوسته برپا می شوند بدون آنکه فلسفه ای که در پسِ پشت هر کدام نهفته است مورد توجّه برگزارکنندگان قرار گیرد. این آیین ها نیز چونان سایر امور در طی قرون متمادی کارکرد اصلی خود را از دست داده اند و تنها به نوعی رسم مبدّل گردیده اند. در حقیقت، هسته اصلی رفتارها فراموش شده و پوسته ای از آن به جا مانده است. ایران کهن با آن گستره پهناور، پذیرای اقوام و بینش های بسیار متنوّعی بوده است که از هر کدام، باور یا کرداری را برگرفته و در خود نگاه داشته است. جهان بینی اقوامی چون مادها و پارس ها در کنار باورهای مندایی و مهری یادگارهایی به جا گذاشته اند که همراه با آرای زردشتی و سامی و حتّی آیین های پیشا زردشتی، رفتارها و باورهای اجتماعی مذهبی ما را شکل می دهد. برگزاری مراسم سوم، هفتم و چهلم برای درگذشته نیز از جمله این آیین هاست که یکی یادگار آیین زردشت، دیگری بازمانده از باورهای مندایی و سومی خاطره ای از مراسم سوگواری سکاهاست.

در این گفتار، بدون اشاره به چگونگی و چرایی انتقال و ماندگاری شماری از این آیین ها در دوران اسلامی تمدن ایرانی، از نقشمایه های اصلی آنها به کوتاهی سخن خواهیم گفت.

مراسم سوم
بر اساس متن هایی مانند هادُخت نسک،(1) روایت پهلوی،(2) گزیده های زادسپرم(3) و مینوی خرد،(4) روان پس از مرگ تا سه روز بر بالین جسد خویش نزدیک سر می نشیند و در بیم است. روز چهارم، در صورتی که درگذشته فردی صالح و پرهیزگار باشد، نتیجه اعمالش همچون دوشیزه ای زیبا، خوشبو و دل آرا که زیباتر از او در تمام جهان یافت نمی شود نزد درگذشته می آید و او را از پل چینود می گذراند.(5) امّا در صورتی که درگذشته فردی

______________________________

1. میرفخرایی، مهشید: فرگرد دوم، صص 7174،112116.

2. روایت پهلوی: صص 3536.

3. گزیده های زادسپرم: فصل 31، صص 5354.

4. مینوی خرد: صص 1216.

5. دیدار با صورت تجسّم یافته اعمال در آثار مندائی نیز دیده می شود. نک:Drower, E. S.: P. 55.

بازتاب این باور را در گفته امام محمّد غزالی نیز می توان یافت. او در کتاب الدّرة الفاخرة آورده که پس از آنکه نکیر و منکر مرده را مورد سؤال و جواب قرار می دهند، در صورتی که درگذشته فردی صالح باشد آن دو با زدن دو ضربه قبّه ای را می گشایند که به بهشت راه دارد و از آن بوی خوشی به مشام می رسد. به نوشته غزالی، در این هنگام، شخص درگذشته:

و یدخل علیه من نسیمها و روائحها، و یأتیه عمله فی صورت احبّ الاشخاص الیه یؤنسه و یحدثه و یملأ قبره نوراً؛ و لا یزال فی فرحٍ و سرورٍ ما بقیت الدنیا حتّی تقوم الساعه فلیس شی ء احب الیه من قیامها. و دونه فی المنزله المؤمن القلیل العلم و العمل، لیس معه حظّه من العلم و من الاسرار الملکوت، یلج علیه عمله عقیب رومان فی احسن صورت طیبه الریح، حسن الثیاب، فیقول له: امژا تعرفنی؟ فیقول: من انت الذی منّ اللّه علیّ بک فی غربتی؟ فیقول: انا عملک الصالح لا تحزن و لا توجل!.نک. غزّالی، محمّد: ص 110.

ناصالح و گناهکار باشد اعمال او همچون عجوزه ای زشت و بدبو که زشت تر از او در تمامی عالم وجود ندارد به پذیره اش می آید تا او را به دوزخ بیفکند.(1) در طی این سه روز خانواده متوفّی هر آنچه در توان دارند انجام می دهند تا روح تازه درگذشته را که هنوز به عالم ارواح نشتافته است راضی و خشنود نگاه دارند و برای پذیرایی از او خوراکی های مختلف تهیّه می نمایند. امروزه هم کسانی که در مراسم تدفین شرکت می نمایند میهمان فرد درگذشته محسوب می شوند و به بهترین وجهی که در توان خانواده اوست مورد پذیرایی قرار می گیرند. بزرگداشت روز سوم برای مرده نزد مندائیان نیز وجود دارد. آنان معتقدند که روح مرده تا سه روز میان مندلته و جسد که در قبر می باشد در رفت و آمد است. آنان در این روز برای آمرزش روح درگذشته غذایی برای فقرا تهیّه می کنند که لوفانی خوانده می شود.(2)

مراسم هفتم
مندائیان بر این باورند که روح پس از مرگ بعد از سه روز سرگردانی میان عالم مادّی و جهان ارواح از آسمان ها می گذرد تا به آلماآد اپثاهیل که یکی از طبقات هفتگانه آسمان است برسد. روح در هر روز یک آسمان را می پیماید و سرانجام در هفتمین روز به آخرین آسمان می رسد، به همین مناسبت مراسم بزرگداشتی برای روح برپا می گردد و

______________________________

1. Zaehner, R. C (1975 a): PP.302-305; Zaehner, R. C (1975 b): PP.131-138; Boyce, Mary: PP. 119-120;

برای ترجمه فارسی دو اثر اخیر نک: زنر، آر. سی: صص 129135؛ بویس، مری: صص 167168.

2. برنجی، سلیم: صص 274284.

در آن غذایی برای مساکین آماده می شود تا باعث آمرزش روح درگذشته گردد.(1)

در آیین زردشت زمان عبور از طبقات آسمان روز چهارم پس از مرگ است که با چهار گام صورت می گیرد، روح با گام اوّل به ستاره پایه، گام دوم به ماه پایه، گام سوم به خورشید پایه و سرانجام با گام چهارم به روشنی بی پایان می رسد. فیثاغورس می نویسد که مغان غیر زرتشتی معتقد بودند روح پس از مرگ باید از هفت معبر عبور کند تا به فلک خورشید که جایگاه نیک بختان است برسد.(2)

نظیر چنین باوری در آیین مهر نیز دیده می شود. در آیین های سرّی مهر دو مدار آسمانی وجود دارد که یکی مختصّ ثوابت و دیگری از آن سیّارات است و روح باید از میان آن دو بگذرد، بین دو مدار نردبانی با هفت دروازه وجود دارد که هریک نماد یکی از آسمان های هفتگانه است و در رأس آن هشتمین دروازه قرار گرفته که روح را به منزلگه راستین خود در فراسوی ستارگان می رساند.(3)

مراسم چهلم
سکاها از جمله اقوامی بودند که در فلات ایران می زیستند و بر نوع نگرش و آداب و رسوم مردم منطقه تأثیرات بسیاری گذاشتند؛ از جمله در برگزاری برخی آداب سوگواری.(4) بدن هر سکایی پس از مرگ مومیایی می شد، یعنی نخست امعاء و احشاء جسد را خالی می کردند و پس از آکندن آن از سبزی های معطر، محلّ بریده شده را دوخته و مرده را برای وداع نهایی با خویشان آماده می کردند. برای این منظور، جسد را در ارابه ای قرار می دادند و در حالی که هیأت عزاداران مویه کنان و اشک ریزان در پسِ ارابه در حرکت بودند، به نزد یکایک دوستان و آشنایان می رفتند تا همه با درگذشته وداع نمایند. این کار باید چهل روز طول می کشید. سرانجام در روز چهلم مرده به محلّ تدفین می رسید و طیّ مراسم ویژه ای به خاک سپرده می شد.

______________________________

1. برنجی، سلیم: همان جا.

2. به نقل از: معین، محمّد: صص 255256.

3. اولانسی، دیوید: صص 8386.

4. Widengren, Geo: PP. 374-377.

برای ترجمه فارسی آن نک. ویدن گرن، گئو: صص 462 466 .

لازم به ذکر است که گریستن، خَنج بر چهره کشیدن، موی کندن و ... در مراسم سوگواری نیز یادگاری است که از نیاکان سکایی(1) و سغدی(2) ما به جا مانده است، چرا که مویه کردن بر مرده هم در آیین زردشت مکروه به شمار می آمد و هم در آیین های مندائی و مانوی. این سه آیین بر این باورند که مویه بر مرگ کسان باعث آزار آنان در عالم ارواح می گردد و هر قطره اشکی که ریخته شود راه عبور مرده به جهان باقی را دشوارتر می سازد.(3)

خیرات برای روح درگذشته
در اندیشه زردشتی دو اصطلاح وجود دارد که به ارزشمندی کردارهای نیک برای روح اشاره دارد: «برای روان یا روانیگان» و «اَهلَوداد» که هر دو اندیشه به باورهای اسلامی راه یافته است. بر اساس کتاب ششم دینکرد(4) و مادیان یوشت فریان(5) انجام امور خیر و کارهای نیک راهی است که باعث رستگاری روح پس از مرگ می گردد. هر کس با هر عمل خیری توشه ای مناسب برای سفر آخرت خویش می بندد،(6) چنین اعمالی «روانیگان یا اَهُلَوُداد» خوانده می شوند. ضمناً اَهلَوداد یا اشوداد به پارچه ای نیز گفته می شود که در مراسم درگذشته کنار سفره می نهادند و بعد از اتمام مراسم سوگواری به نیازمندان می بخشیدند.(7) امروزه زردشتیان یکی از لباس های درگذشته را در سفره نهاده

______________________________

1. نک. تالبوت رایس، تامارا: صص 83 86 ؛ و نیز نک. ویدن گرن، گئو: صص 462 466 .

برای اصل سخن ویدن گرن نک: Widengren, Geo: PP.374-377 .

2. Widengren, Geo: PP.360-362.

برای ترجمه فارسی آن نک. ویدن گرن، گئو: صص 444 447.

3. Widengren, Geo: PP.53-54.

برای ترجمه فارسی آن نک. ویدن گرن، گئو: ص 64 .

4. Shaked, Shaul, P.17.

برای ترجمه فارسی آن نک. شاکد، شائول: ص 319.

5. ماتیکان یوشت فریان: صص 47 51 .

6. Shaked, Shaul, PP.15-32.

برای ترجمه فارسی آن نک. شاکد، شائول: صص 317 332.

7. نک. اوشیدری، جهانگیر: ص 325.

سپس به مستحقّان می بخشند.(1) گاه نیز برای روان درگذشتگان «همادین»(2) برپا می دارند. در روایت پهلوی آمده است: «مردی که بخواهد برای روان نیاکان خویش همادینی یَزدَ (= ترتیب دهد)، ایدون ثواب او بیشتر باشد».(3)

بنا بر آموزه های زردشتی، پس از مرگ وظیفه نزدیکان متوفّی بود که برای او خیرات نمایند. اهمیّت این امر نزد زردشتیان بدان پایه بود که برای کسانی که فرزند نداشتند، تمهیدات ویژه ای اندیشیده بودند تا از داشتن خیرات پس از مرگ محروم نمانند. مری بویس معتقد است اهدای خیرات و نذورات برای روان مرده بازمانده باوری بسیار کهن تر است که به دوره پیشازردشتی بازمی گردد. بر اساس این باور، روح پس از مرگ به دیار خاموشان می رفت و در آن جهان ظلمانی توان رفع نیازهای اوّلیه خود، اعم از خوراک و پوشاک را نداشت و برای تهیّه آن چشم انتظار بخشش زندگان بود. خیراتی که به این منظور انجام می شد باید با دعاهای مربوطه همراه می گشت تا از سدّ جهان مادّی بگذرد و به روح درگذشته برسد.(4)

قرآن خوانی
در آیین زردشت برای رسیدن ثواب به روح مرده دعایی در روزهای چهارم و دهم و سی ام و سر سال خوانده می شود که به آفرین دَهمان معروف است.(5) به اضافه نیایش های همادین که در سه روز اوّل فوت خوانده می شوند. به نظر می رسد که این عمل شبیه خواندن سی جزء قرآن در مراسم ختمی است که برای مرده برگزار می گردد.

استفاده از خرما و حلوا در مراسم ختم
خرما و حلوا جزء لاینفکّ پذیرایی از تشییع کنندگان و عزاداران در آیین های سوگواری

______________________________

1. نک. شایست ناشایست: ص 167.

2. همادین به همه نیایش هایی اطلاق می گردد که در سه روز اوّل درگذشت برگزار می شود و شامل یازده یا پانزده نیایش است. برای توضیح کامل تر نک. شایست ناشایست: ص 230.

3. روایت پهلوی: ص 49.

4. Boyce, Mary: P.119;

برای ترجمه فارسی آن نک. بویس، مری: ص 166.

5. پورداود، ابراهیم: ص 230.

است؛ که هر کدام نمادی از غذای ارواح و رستاخیز به شمار می آیند. با کمی تأمّل می توان ردّ پای حضور این دو عنصر را در آیین های سوگواری بین النّهرینی بازیافت.

خرما میوه ای است که در سرزمین های گرم میان دجله و فرات به فراوانی می رویید و در بسیاری آیین ها مورد استفاده مردم آن نواحی قرار می گرفت، و از آنجا که محصول درختی همیشه سبز چون نخل است، مظهر رستاخیز و طعامی نیروبخش به شمار می آمد. بنابر این باورها، میوه های خرما به روان درگذشته نیرو می بخشیدند تا مسیر طولانی وادی مردگان را بپیماید. مندائیان هم که بازماندگان اقوام کهن میان رودان هستند، در غذایی که برای روح درگذشته تهیّه می نمایند خرما را فراموش نمی کنند.(1)

حلوا نیز خوراکی است که از آرد گندم تهیّه می شود و گندم یکی از موادی است که با آیین های سوگواری و غلبه روح بر پلشتی مرگ در ارتباط بوده است. در آیین های سوگواری بین النّهرینی و زردشتی، نان جزء اقلامی است که به مردگان تقدیم می شد.(2) لوح دوازدهم از حماسه گیل گمش بیان می دارد که ارواح مختلف در جهان مردگان به چه شیوه می زیند. بر اساس این متن، کسی که دو پسر دارد طبعاً از نذورات کافی برخوردار است، در خانه ای از خشت پخته مسکن می کند و نان می خورد؛ در مقابل، آن کس که غمخواری ندارد ریزه خوار سفره هاست و از خرده نان های به کوی افکنده تغذیه می کند.(3) در برخی متن های پهلوی نیز از نوعی نیایش به همراه نان فطیر نام برده شده که برای روح درگذشته برپا می گردیده است و به «خَشنومَن درَون نهاده» معروف بوده است. در این آیین، نان فطیری که درون نام دارد با خواندن نیایش های خاصّی تقدیس می گردد و به نیّت روان درگذشته خورده می شود.(4) در ایران اسلامی نان جای خود را به حلوا داده است که همچون نان فطیر از گندم تهیّه می شود و تمامی ویژگی های نان را داراست. به نظر نویسنده این گفتار، وجود روغن در پخت حلوا، ضمن آنکه دو جهان

______________________________

1. برنجی، سلیم: ص 286.

2. Cooper, J. C. PP.24-25.

برای ترجمه فارسی آن نک. کوپر، جی. سی: ص 362.

3. گیل گمش: صص 188 189.

4. نک. شایست ناشایست: 135 136. نیز نک.

MaÎtiÎkaÎn eÎ HazaÎr DaÎtastaÎn, P.212.

در آیین درون یشت، گاه قطعه ای کره یا گوشت به عنوان نماد جهان حیوانی روی نان نهاده می شود.

گیاهی و حیوانی را به هم پیوند داده، نشان دهنده وحدت و اتّحاد کیهانی است.

دفن مرده قبل از غروب خورشید
در ایران برخلاف سنّت کهن عرب که مرده را در شب به خاک می سپردند،(1) مراسم تدفین باید در روز روشن و قبل از غروب خورشید انجام گیرد. در صورتی که کسی بعد از غروب خورشید درگذرد یا گردآمدن آشنایان و تهیّه لوازم مورد نیاز تا هنگام غروب به طول انجامد، مراسم تدفین به روز بعد موکول می گردد و از دفن شبانه پرهیز می شود. به گمان بسیاری از خاورشناسان، و از جمله خانم بویس،(2) رسم تدفین در زیر نور خورشید از باورهای زردشتی است. زردشتیان بر تابش نور پالاینده خورشید بر جنازه برای زدودن اندکی از آلودگی های آن تأکید دارند؛ ضمن آنکه در باور آنان، شب زمان جولان

______________________________

1. مسئله دفن در شب در برخی احادیث نیز مورد توجّه قرار گرفته است؛ در این باره، به عنوان مثال، به صحیح بخاری (کتاب الجنائز، حدیث 5) می توان اشاره کرد. همچنین گزارش های تاریخی فراوانی درباره دفن صحابه رسول اسلام در شب بنا بر سنّت عرب در دست داریم. برای نمونه از تدفین ابوبکر و عثمان و عایشه و عبداللّه ذوالبجادین مُزَنی و عبداللّه بن شریح می توان یاد کرد.

نک. ذهبی، شمس الدّین محمّد: ج 2، ص 477 (دفن ابوبکر پیش از صبح به روایت عایشه)؛

ابن حجر عسقلانی، شهاب الدّین ابوالفضل احمد بن علی: ج 5 ، ص 356 (دفن عثمان به روایت عبداللّه بن فروخ، مولای عایشه)؛

بلاذری، احمد بن یحیی: ج 1، ص 420 (وصیّت عایشه برای دفن در شب)؛

ابن هشام، ابو محمّد عبدالملک: ج 2، ص 978 (دفن عبداللّه ذوالبجادین مُزَنی به دست مبارک رسول اسلام در شب به هنگام غزوه تبوک)؛

ابن سعد واقدی، ابوعبداللّه محمّد: ج 6، ص 99 (دفن عبداللّه بن شریح به دست پدرش در شب).

البتّه، توجّه به این نکته که پیکر پاک رسول اسلام (ص) بنا به برخی روایات به هنگام عصر به خاک سپارده شد، نشان می دهد که سنّت یاد شده را می باید سنّتی عربی دانست و نه اسلامی؛ به ویژه که در آیات قرآن نیز به این مطلب هیچ اشارتی نشده است.

برای گزارشی مشهور درباره دفن رسول اسلام (ص) در میانه شب نک. ابن هشام، ابو محمّد عبدالملک: ج 2، ص 1124.

2. Boyce, Mary: PP.113-114, 326-327;

برای ترجمه فارسی آن نک. بویس، مری: صص 160، 440 446.

اهریمن و یاران اوست، و در این گاه، نیروهای شیطانی توانمندترند و دیوان می توانند بر روان درگذشته تسلط بیشتری بیابند. از جمله متونی که بویس به آنها استناد می کند این قطعه از وندیداد است: «آنان باید اگر بتوانند استودانی با سنگ و ساروج و خاک برپا کنند و اگر نتوانند باید پیکر مرده را زیر تابش ستارگان و ماه و خورشید، برهنه روی فرش و بالشی که از آن او بوده است، بر زمین بگذارند.»(1)

در بند 13 فرگرد پنجم وندیداد نیز آمده است که پس از سپری شدن زمستان، تن درگذشته را می بایست در دخمه در آفتاب نهاد و در بند چهاردهم پادافره مزداپرستی که از این کار سرباز زند، با قاتل فرد پارسا برابر دانسته شده است.(2)

در آیین های کنونی ایران اسلامی، هرچند که رسم رها کردن جسد در فضای آزاد وجود ندارد و اجساد بنا بر سنّت ایرانیان جنوب غربی و اعراب و بنا بر دستورهای اسلامی به خاک سپرده می شوند، امّا هنوز در نگاه تشییع کنندگان، انجام مراسم در زیر نور خورشید اعتبار خود را حفظ کرده است.

زیارت قبور در پنجشنبه آخر سال
یکی از بخش های اوستای ساسانی یشت ها است که به ستایش ایزدان گوناگون آیین زردشت تعلّق دارد. سیزدهمین یشت یعنی فروردین یشت از آنِ ارواح درگذشتگان و نیاکان است؛ و در آن، روان های نیاکان مورد ستایش قرار می گیرد و کارویژه های گوناگونی به آنها نسبت داده می شود. بنابر باور بهدینان، خواندن این سرود و ستایش ارواح، آنان را در انجام کارویژه هایشان یاری می نماید.

بر اساس آنچه که در این یشت آمده است، ارواح در پنج روز پایانی سال به زمین آمده

______________________________

1. اوستا : ج 2، ص 728 (وندیداد: فرگرد 6، بند 51).

برای برگردان دیگری از این بند نک. وندیداد: صص 64 65:

اگر مزداپرستان بتوانند استودان را از سنگ یا آهک یا گل بسازند و اگر نتوانند در تشک مرده و لحاف آن بگذارند و بعد از آفتاب دادن استخوان ها، آنها را بسته، دفن کنند.

برای سخن مری بویس در این زمینه نک:

Boyce, Mary: PP.326-327.

2. اوستا : ج 2، ص 706 ؛ وندیداد: صص 45 46.

و می گویند: «که ما را خواهد ستود؟ که ستایش خواهد کرد؟ که آفرین خواهد کرد؟ که پذیرایی خواهد کرد؟ با دست های دارای گوشت، دارای جامه، با نمازی که با آن به راستی می توان رسید؛ که اینک نام ما را خواهد ستود؟ که، فَروَهرهای روان شما را ستایش خواهد کرد؟ به که، این پاداش ما داده خواهد شد؟ که او را خوراک زیان ناپذیر باشد برای همیشه و جاودان.»(1)

حتّی امروزه هم ستایش فروهر متوفّی، بخش مهمّی از مراسم بزرگداشت درگذشته در آیین هَمَسْپَدمَدَمْ را تشکیل می دهد.(2) به گمان نویسنده این گفتار، ریشه بزرگداشت روان درگذشته در آخرین روزهای سال را در این آیین می توان جستجو کرد. چرا که فروهرها برای ملاقات نزدیکان خود در آغاز سال نو به خانه بازمی گردند تا برای عزیزان خود سالی نیکو بخواهند؛ پس باید در انتظار ورود آنها بود و همه چیز را مهیّا کرد.

کتابشناسی
ابن حجر عسقلانی، شهاب الدّین ابوالفضل احمد بن علی (1907 1909): تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة.

ابن سعد واقدی، ابوعبداللّه محمّد (1909): کتاب طبقات الکبیر، تصحیح ک. و. زترشتین، زیر نظر ادوارد زاخائو، لیدن، مطبعة البریل.

ابن هشام، ابو محمّد عبدالملک (1361): سیرت رسول اللّه، ترجمه و انشای رفیع الدّین اسحاق بن محمّد همدانی، با مقدّمه و تصحیح اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی.

اوستا (1370): گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران، مروارید.

اوشیدری، جهانگیر (1371): دانشنامه مزدیسنا، تهران، نشر مرکز.

اولانسی، دیوید (1370): پژوهشی نو در میتراپرستی، ترجمه و تحقیق مریم امینی، تهران، چشمه.

برنجی، سلیم (1367): قوم از یاد رفته (کاوشی درباره قوم صابئین مندائی)، تهران، دنیای کتاب.

بلاذری، احمد بن یحیی (1959): انساب الاشراف، تحقیق محمّد حمیداللّه، قاهره،

______________________________

1. مولایی، چنگیز: ص 98.

2. مولایی، چنگیز: صص 19 21.

دارالمعارف بمصر.

بویس، مری (1374): تاریخ کیش زرتشت، ترجمه همایون صنعتی زاده، تهران، توس.

پورداود، ابراهیم (1380): خرده اوستا، تهران، اساطیر.

تالبوت رایس، تامارا (1370): سکاها، ترجمه رقیّه بهزادی، تهران، یزدان.

ذهبی، شمس الدّین محمّد (1417): سیر اعلام النبلاء، به کوشش محبّ الدّین ابی سعید عمر بن غرامة العمروی، بیروت، دارالفکر.

روایت پهلوی (1367): ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران، مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زنر، آر. سی (1377): تعالیم مغان، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، توس.

شاکد، شائول (1381): از ایران زردشتی تا اسلام، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس.

شایست ناشایست (1369): ترجمه کتایون مزداپور، تهران، مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

غزالی، محمّد (بی تا): الدرة الفاخرة فی کشف العلوم الآخرة، مجموعة الرسائل الامام الغزالی، بیروت، دارالکتب العلمیّة.

کوپر، جی. سی (1379): فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران، فرشاد.

گزیده های زادسپرم (1366): ترجمه محمّدتقی راشد محصّل، تهران، مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

گیل گمش (1382): برگردان احمد شاملو، تهران، چشمه.

ماتیکان یوشت فریان (1365): ترجمه محمود جعفری، تهران، فروهر.

معین، محمّد (1364): «شماره هفت و هفت پیکر نظامی»، مجموعه مقالات دکتر محمّد معین، به کوشش مهدخت معین، تهران، مؤسّسه معین.

مولایی، چنگیز (1382): بررسی فروردین یشت (سرود اوستایی در ستایش فروهرها)، تبریز، دانشگاه تبریز.

مهشید میرفخرایی (1371): بررسی هادخت نسک، تهران، مؤسسه مطالعات و

تحقیقات فرهنگی.

مینوی خرد (1364): ترجمه احمد تفضّلی، تهران، توس.

وندیداد (1948): ترجمه محمّدعلی داعی الاسلام، حیدرآباد دکن، مطبعه صحیفه.

ویدن گرن، گئو (1377): دین های ایران، ترجمه منوچهر فرهنگ، تهران، آگاهان ایده.

Boyce, Mary (1975): A History of Zoroastrianism, Leiden, E. J. Brill.

Cooper, J. C. (1995): An Illustrated Encyolopaedia of Traditional Symbols, London, Thames and Hudson Ltd.

Drower, E. S. (1962): The Mandaean of Iraq and Iran, Leiden.

MaÎtiÎkaÎn eÎ HazaÎr DaÎtastaÎn (1937): translated by S. J. Bulsara, Bombay.

Shaked, Shaul (1995): "For the sake of the soul: a Zoroastrian idea in transmission into Islam", From Zoroastrian Iran to Islam, Leiden, Variorum.

Widengren, Geo (1968): Les religions de l''''Iran, Traduit de l''''Albemand a par. L. Jospin, Paris, Payot.

Zaehner, R. C. (1975 a): The Dawn and Twilight of Zoroastrianism, London, Weidenfeld and Nicolson.




Zaehner, R. C. (1975 b): The Teachings of the Magi, London, Sheldon Press



منبع:

http://www.humanitiesportal.com/FA/Default.html

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد